OSMANLI DEVLETİNİ TARİH SAHNESİNE ÇIKARAN KUVVETLERDEN BİRİ: TARİKATLAR VE TÜRKLER ÜZERİNDEKİ MÜSBET TESİRLERİ - HASAN KÜÇÜK

-Doğrudan doğruya veya dolaylı olarak Türk toplumunu sosyal fonksiyonel yönden etkilemiş bulunan tarikatların sayıları oldukça kabarıktır. Gerçi sofiler arasında asli ve başlıca tarikatların on iki olduğu ileri sürülürken, Tibyan’ul Vesail’il-Hakaik fi Beyan-ı Selasil’it-Taraik adlı kitapta bu sayı 174’e ulaşır. Esasen tarikatların sayıları hakkındaki ihtilaflar oldukça kabarık ve birbirlerini nakzeder durumdadırlardır ki, bu husus biraz daha aydınlığa kavuşturulacaktır. Bu hususun daha iyi anlaşılabilmesi için, tarikatların analizinde şu iki noktanın göz önünde bulundurulması gerekmektedir:

1-Gerçek anlamda veya tam tarikat da diyebileceğimiz “Esma yolunu” esas alan tarikatlar.

2-Zikre lüzum görmeden de “Cezbe yoluyla” Allah’a ulaşılabileceğini kabul eden tarikatlar. (65)

-Bektaşiliğin öteki tarikatlara nispetle daha çok yayılma imkân ve şansına sahip bulunuşunun sosyal sebeplerinden birisi de Bektaşi tekkelerinin kurulacağı yerlerin öteki tarikatlarda olduğu gibi birtakım zorluk ve külfetlere sebep olmayışıdır. Nitekim öteki tarikatlar ekseriyetle şehirlerde veya şehir içindeki birtakım müstesna yerleri seçmede azami titizlik gösterirlerken, Bektaşi dergâhları tam aksine tenha, münzevi yerlere, köylerin ve kasabaların dış kenarlarına kurulmaktadır ki bu husus saf ve mistik duygu ve inançlara sahip geniş halk kitleleriyle teması daha da kolaylaştırmıştır. Bunun da sebebi yok değildir, çünkü Bektaşiler örgütlenmelerinde propagandayı esas prensip olarak kabul etmişlerdir ki, bu tür propagandalar için tenha yerler daha elverişli oluyordu. (192.dipnot/ Baha Said, Bektaşiler, Türk Yurdu, 1927/1928, sf:314 vd.) Çünkü dini ve siyasi baskı buralarda yoktu. Diğer taraftan Bektaşiler propaganda faaliyetlerini daha çok köylüler, inanç bakımından saf ve samimi fakat kültürden yoksun bulunan halk tabakasına yöneltmeyi de ihmal etmemişlerdir. Nitekim propaganda esnasında birçok dini emir ve kuralları çiğneyerek halkı cezbetmek için her şeyi mubah saymakta bir mahzur görmemişlerdir. Hatta kuruluşunda Bektaşilikle hiçbir alakası bulunmadığı halde Yeniçeri Ocağına Bektaşiliğin hâkim oluşunun sebebi bu şekilde sürdürülen ustalıklı propaganda sayesinde olmuştur. (193.dipnot/ Reşat Ekrem Koçu, Yeniçeriler, İst, 1964, sf:32-54) Çünkü devşirme yoluyla Yeniçeri Ocağına alınan acemi oğlanlarının büyük çoğunluğu, daha önce Bektaşilerle dost olmuş, onlara manen bağlanmış bulunan geniş halk tabakalarından seçilen ve toplanan çocuklar teşkil ediyordu. Yani Yeniçeri Ocağına bir nevi acemi oğlanları Bektaşiler eğiterek gönderiyorlardı. Gerçi zahirde bu bilinmiyordu başka. (87-88)

TÜRDAV, 1976 basım, İstanbul.